حسـادت; زمینه هاى رشد و راه هاى جلوگیرى از آن

خداوند مى خواهد كه همه ما سرشار از نیرو و اشتیاق باشیم و جسم، ذهن و روحى سالم داشته باشیم. بى تردید، زندگىِ پر نشاط و با طراوت منظور پروردگار است و ذهنیت هاى نادرست، این وضعیت مطلوب را برهم مى زند. یكى از ذهنیت هاى نامطلوب، «حسادت» است كه باید علل و زمینه هاى رشد آن را در خانواده، جامعه و از همه مهم تر، در خود جست و جو كرد و با توجه به آثار نامطلوب جسمى و روانى كه در ما ایجاد مى كند، با به كارگیرى شیوه هاى اخلاقى و علمى، از بروز آن در خردسالى جلوگیرى كرده، در صورت شكل گیرى، با خشكاندن ریشه هاى آن در بزرگ سالى، خود را از دام این هیجان نامطلوب رها سازیم.

مقدمه

«حسادت» 1 واكنشى هیجانى است كه از قریب دو سالگى آغاز مى شود و با رشد كودك، ممكن است تا بزرگ سالى ادامه یابد و بر طبق الگوهاى مختلف فرهنگى، به صورت هاى متفاوتى جلوه گر شود. حسادت دركودك،پاسخى طبیعى است به محرّك هاوهنگامى ایجاد مى شود كه به اعتقاد وى، عاطفه یا محبتى را از دست داده باشد. در الگوى حسادت، غالباً نوعى ترس نیز وجود دارد; زیرا حسود احساس مى كند كه دیگرى عاطفه شخص مورد علاقه او را نسبت به وى به خطر انداخته است و یا مقامى را كه او انتظار رسیدن به آن را داشته، دیگرى احراز كرده است. بنابراین، موقعیتى كه حسادت را برمى انگیزد، غالباً یك موقعیت اجتماعى است. 2

كودكان در ابتدا، از احساسات درونى خویش (حسادت) و علل پیدایش و پیامدهاى آن در رفتار خود، آگاهى زیادى ندارند و نمى دانند كه چرا رفتارهاى آنان تغییر كرده است. به عبارت دیگر، رفتارهاى آزار دهنده كودكِ حسود تا حد زیادى ناآگاهانه یا نیمه آگاهانه است، ولى با رشد عقلى بیش تر و نزدیك شدن به دوران بلوغ و نوجوانى و جوانى و پس از آن تا بزرگ سالى و به دست آوردن تجربه هاى درونى و بیرونى درباره علل و انگیزه هاى رفتار حسادت آمیز خود، این گونه رفتارها بیش تر آگاهانه مى شود و به همین دلیل، ازنظراسلام رفتارهاى حسادت آمیز، پس از بلوغ مورد تكلیف قرار مى گیرد و فرد وظیفه دارد به گونه اى آن ها را مهار كند.

زمینه هاى رشد حسادت

منشأ محرك هاى حسادت را باید در موقعیت ها، شرایط خاص محیطى و روابط اجتماعى وبه خصوص دروجود اشخاص جست و جو كرد. بدین روى، در این جا به برخى از آن ها اشاره مى شود:

الف ـ شرایط خانواده و تفاوت هاى فردى

رقابت و هم چشمى یكى از فرزندان نسبت به سایر خواهران و برادران، كه گاه «رقابت هم شیرها» 3 نامیده مى شود، یكى از زمینه هاى مساعد و عمده رشد حسادت در كودكان است و والدین آن را طبیعى و تقریباً غیر قابل اجتناب مى دانند. 4 با توجه به چنین شرایطى، مى توان گفت:

1. اولین فرزند نسبت به كودكان بعدى حسادت بیش ترى از خود نشان مى دهد; زیرا او مدت ها تمام محبت و مواظبت پدر و مادر را به خود اختصاص داده بود. ولى با تولد فرزند دوم، این فرصت از او گرفته مى شود و همین موجب تحریك حسادت او نسبت به او مى گردد.

2. در میان كودكانى كه تفاوت سنّى آنان بین 18 ـ 42 ماه است، بیش از سایر كودكان زمینه حسادت وجود دارد. بچه خردسال به هر مزیتى كه طفل بزرگ از آن برخوردار است، حسادت مىورزد و بچه بزرگ تر از محبت و مواظبتى كه به بچه كوچك تر مى شود بدش مى آید.

3. در خانواده هاى 2 یا 3 فرزندى، بیش از خانواده هاى پرجمعیت حسادت وجود دارد.

4. والدینى كه به فرزندان خود توجه افراطى دارند و شدیداً نگران و مواظب آن ها هستند، بیش از والدینى كه به كودكان خود توجه كم ترى دارند با مشكل حسادت كودكان شان روبه رو هستند; زیرا این والدین براى پیشرفت فرزندان خود قوانین معینى وضع كرده اند و وقتى كه اطفال نتوانند خود را با آن منطبق سازند، مورد سرزنش پدر و مادر قرار مى گیرند. این فرزندان بیش تر اوقات با كودكانى كه پیش تر رفته اند مقایسه مى شوند و این موجب برانگیخته شدن حسادت نسبت به دیگر كودكان مى شود.

5. در محیط هاى خانوادگى، كه مادران شیوه منظّم و ثابتى در تربیت كودك خود ندارند و برخوردشان بى ثبات و متغیر است، بیش از سایر خانواده ها، رفتارهاى حسادت آمیز مشاهده مى شود. 6. در دختران بیش از پسران حسادت دیده مى شود 5 و از هر سه بچه حسود دوتایشان دخترند. 6

7. حسد در میان اطفال باهوش تر بیش تر است.

8. حسد در روابط بین دختر با دختر بیش تر مشاهده مى شود تا روابط بین پسر و پسر و دختر و پسر.

9. اگر میان همسران تضادى باشد، فرزندى كه از یك یا چند جهت به یكى از آن ها شبیه است، هدف خشم و قصاص دیگرى واقع مى شود. طفلى كه این گونه مورد بى مهرى واقع مى شود، به خواهر یا برادرى كه بر خلاف خودش از محبت و نوازش برخوردار است، حسادت مىورزد. 7

ب ـ برخوردهاى تبعیض آمیز

به طور كلى، «امتیاز و تبعیض» حسادت را به دنبال دارد. كسى كه نسبت به دیگرى از امتیاز ویژه اى برخوردار است در معرض حسادت دیگران قرار مى گیرد; چنانچه در حدیثى از امام على(علیه السلام)آمده است: «كلُّ ذی رتبة سنیة محسود»; 8 هر شخصِ داراى امتیاز و رتبه شایسته، مورد حسادت واقع مى شود.

برخى از پدران و مادران به دلایل گوناگون، بعضى از فرزندان را بر خواهران و برادران خود ترجیح داده، مورد توجه و محبت بیش ترى قرار مى دهند; چنانچه گاهى جنسیت فرزندان عامل تبعیض مى گردد، به طورى كه مادران معمولاً با پسران خود صمیمى بوده و پدران بیش ترین محبت خود را متوجه دختران مى نمایند. در نتیجه، فرزندى كه از طرف یكى از والدین محبت و ملاطفت كم ترى دریافت مى كند و شاهد رفتارى غیرعادلانه است، نسبت به فرزند دیگر حسادت مىورزد و از وى متنفّر مى شود.

همچنین زمانى كه والدین بیش ترین تماس و نوازش خود را با تولد نوزاد جدید به وى اختصاص مى دهند، سایر فرزندان احساس مى كنند كه این نوزاد سبب بى مهرى و فراموشى آنان گردیده است. در نتیجه، به وى حسادت مىورزند.

ممكن است هریك از والدین برخى از فرزندان خود را به دلیل زیباتر، باهوش تر، زرنگ تر، خون گرم تر، ساكت تر و یا عاطفى تر بودن و یا به دلیل معلولیت جسمى و ذهنى مورد محبت بیش ترى قرار دهند و در نتیجه درخواست هاى این كودكان سریع تر مورد پذیرش سرپرست خانه واقع گردد و به اعمال و گفتار آنان علاقه بیش ترى ابراز شود; چنین رفتارهایى براى سایر فرزندان، بى مهرى و تبعیضى آشكار تلقى گشته، آنان را به حسادت وامى دارد. به طور كلى، در صورت مشاهده رفتارهاى غیرعادلانه در خانواده، وجود حسادت شدید و پر دردسر، امرى اجتناب ناپذیر است. 9

متأسفانه این رفتارها فقط در دوران كودكى، به خانه پدرى و خواهر و برادر محدود نمى شود و ریشه هاى حسادت را براى آینده زنده نگه مى دارد و فرد را دچار مشكلات فراوانى مى كند. مثلاً، ممكن است پس از ازدواج، نتواند تبعیض مادرزن خود را ـ هرچه اندك باشد ـ تحمل كند و نسبت به دیگر داماد خانواده حسادت بورزد و موجب اختلاف هاى خانوادگى و تلخ شدن زندگى زناشویى و كانون گرم خانواده خود گردد.

ج ـ احساس محرومیت

یكى دیگر از زمینه هاى بروز حسادت، شرایطى است كه كودكان احساس مى كنند از دارایى هاى مادى و یا هر نوع دارایى دیگرى نظیر دارایى هاى عاطفى محروم شده اند; مثلاً، اسباب بازى، لباس یا هر شىء مورد علاقه دیگرى ممكن است زمینه به وجود آمدن حسادت كودك را نسبت به دیگرى فراهم آورد. این نوع حسادت، كه از علاقه شدید به چیزى ناشى مى شودگاهى «غبطه» 10 خوانده مى شود. لازم به ذكر است كه تهیه چند چیز و تقسیم آن به طور مساوى بین فرزندان، ضرورتاً به حل مشكلات حسادت نمى انجامد; زیرا در هر صورت، كودكان بزرگ تر به دلیل ارشد بودن خود، احساس مى كنند كه باید سهمى بیش از دیگران نسبت به بقیه داشته باشند. اما والدین مى توانند با توضیح و توجیه و فراهم كردن مقدمات فكرىوشناختى، ازبروزحسادت جلوگیرى نمایند.

آثار حسادت

از جمله آثار عمومى حسادت، كه در كودك و بزرگ سال وجود دارد، «خشم» است. حسود فرد مورد حسادت واقع شده را هدف غضب خود قرار مى دهد; چنانچه از امام على(علیه السلام)نقل شده است: «الحسودُ یغتاظ على من لا ذنبَ له»; 11 حسود نسبت به كسى كه هیچ گناهى ندارد خشمگین مى شود. تنها خطاى او برخوردارى از نعمتى است كه حسود از آن محروم مى باشد. حسود ممكن است به دنبال حسادتى كه خشم او را بر افروخته حسادت خود را به طور مستقیم یا غیر مستقیم ظاهر سازد.

1ـ واكنش هاى مستقیم: 12 این نوع واكنش در رفتار كودكان بیش از بزرگ سالان دیده مى شود. كسانى كه عواطف فرد مورد علاقه كودك را به خود جلب نمایند، معمولاً مورد خشم و غضب وى قرار مى گیرند. براى مثال، اگر با تولد فرزند جدید، عواطف مادر از فرزند بزرگ تر به نوزاد جلب شود، نوزاد مورد خشم كودك بزرگ تر واقع مى شود. او در این هنگام، ممكن است قهر خود را با واكنش هاى لفظى علنى و روشن و یا حملات بدنى مثل گاز گرفتن، لگد زدن و هل دادنِ كودك تازه متولد شده آشكار سازد.

در برخى موارد، ممكن است كودك از درون به انجام كارهایى مانند دزدى و فریب كارى، كه از نظر اجتماعى ناپسند است، تحریك گردد تا شىء مورد علاقه خود را، كه در اختیار دیگرى است، به چنگ آورد. همچنین ممكن است كودكان نزد والدین خود از فرزندى كه از امكانات ویژه اى برخوردار است شكایت كنند و یا سعى نمایند شىء مطلوبى را كه در اختیار دیگرى است مورد تحقیر قرار داده، كم ارزش جلوه دهند و یا والدین خود را به دلیل تهیه نكردن آن سرزنش كنند. 13

در روایتى از امام على(علیه السلام)، به واكنش سریع و پرخاشگرانه حسود اشاره شده است: «الحسودُ سریعُ الوثبة» حسود زود پرخاش مى كند. 14

2ـ واكنش هاى غیر مستقیم: 15 رفتارهاى حسادت آمیز همیشه آشكار نیست; در برخى موارد، به ویژه در دوران پیش دبستانى و در سال هاى بالاتر، به گونه هاى غیر مستقیم و پوشیده ظاهر مى شود. بنابراین، برخورد با این رفتارها تا حدّى مشكل تر است. اعمال غیر مستقیم عبارتند از:

الف. بازگشت به دوران شیر خوارگى و انجام رفتارهایى مناسب با سطوح اولیه رشد; مثل شب ادرارى و انگشت مكیدن;

ب. كوشش براى جلب توجه دیگران از طریق تظاهر به ترس هایى كه قبلاً از او دیده نشده است، غذا نخوردن یا خواستن غذاهاى مخصوص، اظهار بیمارى بى مورد، تخریب و ویرانگرى، نافرمانى عمومى و ناسزاگویى، عیب جویى همراه با تظاهر به بى نیازى از محبت و توجه اطرافیان، خراب كردن اسباب بازى هاى خود و مانند آن;

ج. دیگر آزارى; مثل اذیت اطفال كوچك تر از خود، آزار جانوران، ایجاد نزاع بین بچه ها و همانند این ها;

د. دست زدن به رفتارهاى ضد اجتماعى; مثل تكبّر، تظاهر، تقلّب، ترش رویى، گوشه گیرى و همچون آن.

گاهى كودك به نحو غیر عادى نسبت به فرد مورد حسادت اظهار علاقه و محبت مى نماید و گاهى با انجام رفتارهاى مطلوب و جامعه پسند و جلب توجه والدین به سوىِ خود، سعى مى كند تا فرد مورد حسادت را شكست دهد. 16

در برخى از روایات به بعضى از واكنش هاى غیرمستقیم حسود اشاره شده است: امام صادق(علیه السلام) به نقل از لقمان در ذكر نشانه هاى حسود مى فرمایند: «… در پنهان، از فرد مورد حسادت بدگویى مى كند، اما در ظاهر، به چاپلوسى مى پردازد و هنگام مصیبت، شماتت مى كند.» 17

آثار جسمى و روانى حسادت

حسادت گذشته از واكنش هاى مستقیم و غیرمستقیم نسبت به دیگران، داراى آثار جسمى و روانى نامطلوبى در خود حسود نیز مى باشد كه در این جا به برخى از آن ها اشاره مى شود:

آثار جسمى حسد موضوعى است شایان توجه و تحقیق علمى بیش تر. فعل و انفعالات تنكردشناختى ـ همانند فعالیت غدد درون ریز ـ و واكنش دستگاه هاى عصبى هنگام بروز و ادامه یافتن این حالت هیجانى باید مورد توجه بیش تر قرار گیرد.

در روایات بسیارى، آثار جسمى حسد مورد توجه قرار گرفته است. به عنوان مثال، در تعدادى از آن ها آمده است كه حسادت بدن را ذوب مى كند. 18 در بعضى دیگر، حسد به زنگار و بدن به آهن تشبیه شده است; همان گونه كه زنگار به تدریج موجب نابودى آهن مى گردد، حسد نیز بدن را از بین مى برد. 19 در اجتماع، به وضوح این آثار جسمى در افراد حسود مشهود است، اما گاهى به آن توجه نداریم و نمى دانیم كه از كجا ریشه گرفته است و فقط به درمان ظاهرى و برطرف كردن عوامل غیر واقعى مى پردازیم، ولى با كمى تفكّر و مراجعه به مشاوران متخصّص و دلسوز، مى توان به ریشه پى برد و آن را خشكاند.

آثار روانى حسد، به ویژه در سال هاى بالاى رشد، از اهمیت فراوانى برخوردار است. حسادت در سال هاى اولیه، رشد چندان عمقى ندارد و به همین رو، آثار آن زودگذر است و با از بین رفتن شرایطى كه باعث حسادت شده، آثار آن نیز از بین مى رود. به عنوان مثال، هنگامى كه یك اسباب بازى مورد علاقه كودكى قرار مى گیرد و با كودكى كه آن را در اختیار دارد درگیر مى شود، اگر اسباب بازى بشكند یا اسباب بازى را از آن ها بگیریم، ممكن است مدتى بعد رفتار صلح آمیز از سر گرفته شود. ولى در سال هاى بالاتر، حسادت عمیق تر و پابرجاتر است و گاه چندین سال ادامه مى یابد. در این موارد، آثار روانى نامطلوب حسادت آشكار مى شود. این نكته در روایات متعدد مورد تأكید قرار گرفته و به آثارى از حسادت همچون اندوه مداوم اشاره شده است. حسود نسبت به چیزى محزون است كه توانایى تغییر آن را ندارد. او از محرومیت خود رنج مى برد، در حالى كه نه قدرت سلب آن نعمت را از دیگرى دارد و نه توانایى كسب آن را براى خود. حسادت حتى بهره مندى فرد را از چیزهایى كه در اختیار دارد و لذت بردن از نعمت هاى موجود را از او سلب مى كند 20 و بدین سان، او را از آسایش روانى محروم مى گرداند 21 و در دراز مدت، موجب ابتلاى او به بیمارى هاى سخت روانى مى شود.

راه هاى جلوگیرى از رشد حسادت

1ـ درمان حسادت در كودكى

براى جلوگیرى از ظهور و رشد حسادت در كودكى، لازم است والدین توجه داشته باشند كه كودك را به دلیل حسادت مورد ملامت و سرزنش قرار ندهند، بلكه با برخوردهاى حساب شده، در حذف علت هاى آن گام هاى مؤثرى بردارند. والدین مى توانند با خوددارى از تنبیه و كنار كشیدن ظاهرى خود، رفتار او را نادیده بگیرند و احساس ارزشمندى، شخصیت و محبوبیت را در او تقویت كنند. 22 به عنوان مثال، براى كاهش حسادت كودك نسبت به نوزاد، مى توان پیش از تولد، كودك را از ورود وى آگاه ساخت و پس از تولد نیز در طول روز مدتى را با كودك بزرگ تر سپرى نمود و او را مورد مهر و نوازش قرار داد. در مورد كودكان كوچك تر نیز مى توان شیئى از طرف نوزاد به او هدیه داد و در نگه دارى و انجام كارهاى نوزاد او را سهیم كرد.

اگر والدین در برخورد با كودك، واكنش هاى حسادت آمیز وى را تشدید كنند و او را به شدت خشمگین سازند، تأثیرات منفى زیادى را در او ایجاد خواهند كرد. اگر والدین انتظار داشته باشند كه او هنگام حسادت، هیچ واكنشى نشان ندهد و هیجان درونى خود را نادیده بگیرد، در این صورت، به تدریج و به طور طبیعى، ممكن است شیوه هاى دفاعى نامطلوبى براى مقابله با این موقعیت ها در او شكل گیرد. همان گونه كه اشاره شد، بهترین راه از بین بردن زمینه حسادت در كودكان، به كارگیرى عدالت در بین فرزندان وتوجه ومحبت به همه آن هاست. این نكته در آموزش هاى تربیتى اسلام آمده و سفارش شده است كه نسبت به فرزندانتان به عدالت رفتار كنید. 23 همچنین با پنهان نمودن برترى و برجستگى یكى از فرزندان نسبت به دیگرى، مى توان جلوى حسادت آن ها را گرفت; چنانچه حضرت یعقوب(علیه السلام)به فرزند برجسته اش،یوسف(علیه السلام)، سفارش مى كندكه خواب نویدبخش خود را براى برادرانش نقل نكند; مبادا باعث حسادت آنان گردد. 24

2ـ درمان حسادت در بزرگ سالى

براى درمان حسادت در بزرگ سالى، ابتدا شناخت ریشه آن ضرورى است تا بتوان با مقابله و از بین بردن آن، حسادت را درمان نمود. مى توان گفت: ریشه اصلى حسادت ضعف فكرى در نحوه تلقى امور و بدبینى است; اگر كودك نسبت به نوزاد حسادت مىورزد كه چرا پدر یا مادر به او محبت مى كنند، براى این است كه احساس مى نماید ممكن نیست پدر هر دو را دوست بدارد; یا اگر اسباب بازى و چیزى از این نوع در كار است، احساس مى كند فقط همین یكى است و دست یابى به مثل آن امكان ندارد. البته این مسأله در سال هاى اولیه رشد ناآگاهانه یا نیمه آگاهانه است، ولى در سال هاى بالاتر، به دلیل آگاهى بیش ترى كه فرد نسبت به حالات خود پیدا مى كند، با دید وسیع ترى به امكانات موجود در جهان مى نگرد; یعنى این بار بدبینى و كج فكرى هنگام حسادت به نظام عالم و خداى متعال تغییر جهت مى دهد; فرد وسعت فضل الهى را انكار مى كند و یا فكر مى نماید خدا او را دوست نداشته كه فلان نعمت را به او نداده است. به همین دلیل، در بعضى روایات، ریشه «حسادت»، كفر و انكارِ فضل الهى ذكر شده است. 25 با توجه به ریشه حسادت، مى توان راه هاى فكرى و عملى براى رفع حسادت پیشنهاد كرد.

راه هاى عملى درمان حسادت در بزرگ سالى

با وجود آن كه ریشه حسادت فكرى است، ولى كسى كه به حسادت مبتلا شده غیر از رسیدگى به جنبه هاى فكرى و شناختى، باید با آثار بدى كه حسادت به وجود آورده است ـ مانند نفرت و كینه ـ نیز به مقابله برخیزد و این تنها با اندیشه اصلاح نمى گردد، بلكه باید از نظر عملى هم روش هایى را براى از بین بردن آثار نامطلوب حسادت به كار بندد. در این جا، با توجه به نصایح و سخنان اندیشمند بزرگ اخلاق، مولى محسن كاشانى، راه هاى مبارزه با حسادت در دو مرحله بیان مى شود:

مرحله اول: تمرین بر ترتیب اثر ندادن به حسادت و رفتار بر ضد آن; مثلاً، فرد به جاى بدگویى، آگاهانه به مدح و ثناى طرف مقابل بپردازد و به جاى تكبّر، تواضع نسبت به او را در پیش گیرد.

مرحله دوم: ایجاد رابطه عاطفى مثبت بین خود و فرد مورد حسادت; به این صورت كه وقتى حسود رفتار خود را اصلاح كند، طرف مقابل این مسأله را درك خواهد كرد و دلش نسبت به او نرم مى گردد و زمینه روانى مناسبى براى محبت و دوستى فراهم مى شود. واكنش طبیعى فرد مورد حسادت در این هنگام، نیكى و احسان خواهد بود. بدین سان، حسود نیز به سمت احسان و نیكى تمایل پیدا مى كند و زمینه توافق قلبى و برطرف شدن حسادت و از بین رفتن آثار روانى نامطلوب آن فراهم مى گردد. 31 این روشى است كه ـ به طور كلى ـ قرآن كریم براى رفع كینه ها در روابط بین افراد پیشنهاد مى كند. 32

ناگفته نماند كه براى ریشه كن شدن حسادت، اطرافیان و اجتماع نیز وظایفى دارند و باید به فرد كمك كنند; زمینه هاى بروز حسادت و رفتارهاى حسادت آمیز را از میان بردارند تا تلاش هاى شخصى هر كس براى غلبه بر هیجان حسادت به ثمر برسد و جامعه اى باصفا و داراى آرامش روانى مطلوب داشته باشیم.

 

 

منابع:

 

1 – jealousy.

2 – Hurlock, Child Development, P. 203.

3 – Sibling rivalty.

4 – Gardner, Development In Early Childhood, P. 242.

5 – Hurlock, Developmental psychology, P. 138.

6 و 7 ـ على اكبرشعارى نژاد، روان شناسى رشد، ص 455

8 ـ آقاجمال خوانسارى،شرح فارسى غررالحكم، ج 4، ص 531

9 ـ ر. ك. به: ایلینگورث، كودك و مدرسه، ترجمه شكوه نوابى نژاد، ص 36

10 ـ غبطه اگر به حسادت نینجامد، خود مذموم نیست و این مسأله مورد توجه دانشمندان اخلاق اسلامى قرار داشته است. به عنوان نمونه، مرحوم فیض كاشانى در كتاب محجة البیضاء، ج 5، ص 325، مى فرمایند: اگر فرد از برخوردارى دیگرى از نعمتى احساس رنج نكند و علاقه به سلب آن از او نداشته باشد، اما از این كه خودش را برخوردار از آن نعمت نمى بیند ناراحت باشد و دوست بدارد كه خود نیز مانند او داراى آن نعمت باشد، به چنین حالتى «غبطه» مى گویند كه ناپسند هم نیست.

11 ـ محمدباقر مجلسى، بحار الانوار، ج 73، ص 256

12 – direct responces.

13 – Hurlock, Child Development, P. 204.

14 ـ محمدباقر مجلسى، پیشین، ج 73، ص 251

15 – 1 – indirect responses.

16 -Ibid. ـ محمدباقر مجلسى، پیشین، ص 251: «للحاسد ثلاثُ علامات: یغتابُ اذا غابَ، یتملّقُ اذا شَهدَ و یشمتُ بالمصیبةً»

17 ـ آقا جمال خوانسارى، پیشین، ج 1، ص 17: امام على(علیه السلام): «الحسدُ یذیبُ الجسدَ.»

18 ـ محمدباقر مجلسى، پیشین، ص 256

19 ـ محمدباقر مجلسى، پیشین، ص250: امام على(علیه السلام): «اقلُّ النّاسِ لذّةً الحسود.»

20 ـ همان، ص 252: امام على(علیه السلام): «لایطمعنَّ الحسودُ فی راحِة القلب.»

21 ـ ایلینگورث، پیشین، ص 93

22 ـ علاءالدین هندى، كنزالعمّال، ج 16، ص 444: رسول خدا(صلى الله علیه وآله): «اتّقواللّهَ و اعدلوا بین اولادِكم…».

23 ـ یوسف: 5

24 ـ محمدباقر مجلسى، پیشین، ص 255: امام صادق(علیه السلام): «الحسدُ اصلهُ مِن عمىِ القلبِ وجحودِ فضلِ اللّهِ تعالى و هما جناحانِ للكفر.»

25 ـ «و اِن تَعدوا نَعمتَ اللّهِ لا تُحصوها» (ابراهیم: 34); «الّهُمَّ اِنّی اَسألكَ برحمتكَ الّتیوسعتْ كل شىء»(شیخ عباس قمى، مفاتیح الجنان، دعاى كمیل).

26 ـ سید رضى، نهج البلاغه، قصارالحكم، ص 343: امام على(علیه السلام): «الغنىَ الاكبر الیأسُ عمّا فی اَیدى النّاسِ.»

27 ـ محمدمحمدى رى شهرى، میزان الحكمه، ج 6، ص 364: امام على(علیه السلام)«ینبغی لِمن عَرفَ نفسهُ انَ یلزمَ القناعةَ و العفّة.»

29 ـ محمدباقر مجلسى، پیشین، ص 255: امام صادق(علیه السلام): «الحاسدُ مضرٌ بنفسِه قبلَ اَن یضّرَ بالمحسود.»

30 ـ ملاّمحسن كاشانى،محجة البیضاء،ج5، ص342

31 ـ فصّلت:

https://www.nedayemehr.ir/images/news/the-envy-of-growth-grounds-and-ways-to-prevent-it-nedayemehr.jpg
///